Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri Nelerdir?

Sponsorlu Bağlantılar

Asya (Büyük) Hun İmparatorluğu

Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir.
Başkent Ötüken olmak üzere Orhun ve Selenga ırmakları arasındaki geniş alanda kurulmuştur.
Bilinen ilk hükümdarları Teoman’dır.
Çin Seddi bu dönemde yapılmıştır. (Türk saldırılarından korunmak için)
Asya Hun Devleti’nin en güçlü dönemi Mete Dönemidir.

NOT: Orta Asya’da Türk-Çin mücadelelerinin temel sebebi İpek Yolu’na hakim olmaktı.

Mete dönemi’nde;

İlk kez Türk siyasi birliği sağlanmıştır.
İlk devlet teşkilatlanması başlamıştır.
İlk düzenlı Türk ordusu kurulmuştur. (onlu sistem / Tümen sistemi)
Çinlilerle antlaşma yapılmıştır (MÖ 200)

Ki-Ok’tan sonra devlet Çin’in entrikaları sonucu sarsılmış, çeşitli çabalara rağmen ülke bütünlüğü korunamamış, MÖ. 58 ‘de Batı ve Güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra Çin hakimiyetine giren Hunların bir kısmı kuzeye çekilerek bağımsız topluluklar halinde yaşamışlar, bir
kısmı da batıya göç etmişlerdir.

Batı (Avrupa) Hunları

Balamir tarafından bugünkü Macaristan civarında kurulmuştur.
Türkler Anadolu’ya ilk kez Avrupa Hun Devleti Hakanı Uldız zamanında girmiştir.
En güçlü dönem Romalıların “Tanrının Kırbacı” diye andıkları Atilla dönemidir.
Atilla Doğu Roma’yı Anatolyus antlaşması ile etkisiz hale getirip Batı Roma’yı da yenerek İtalya’ya kadar girmiştir.
Atilla’dan sonra yerine geçen oğulları ülkeyi iyi idare edememiş, burada tutunamayacaklarını anlayan Hunların bir kısmı Karadeniz’in kuzey batı sahillerine, bir kısmı da Orta Asya’ya geri dönmüşlerdir.
Avrupa Hunları, Avrupalılara pantolon, ceket giyme, at koşum takımları, eyerleme ve ordu teşkilatlanması konularında örnek olmuşlardır.

Göktürk Devleti (552-659)

Bumin Kağan tarafından Ötüken merkez olmak üzere kurulmuştur.
Devletin batı kanadını Yabgu unvant ile İstemi yönetmiştir.
En güçlü dönem Mukan Kağan Dönemi’dir.
Tarihte Türk adını siyasi olarak kullanan ilk devlettir.
İstemi yabgu, Bizans ve Sasanilerle ilişki kurmuş, Türk adı Orta Asya dışında da tanınmıştır.
582 yılında doğu ve batı olmak üzere devlet ikiye bölünmüştür.
Doğu Göktürk Devleti 630, Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında Çin hakimiyetine girmiştir.
İlk Türk Alfabesi olan 38 harfli Orhun/Göktürk alfabesi bu döneme aittir.

II. Göktürk ( Kutluk) Devleti (682-744)

Göktürkler yaklaşık 50 yıl Çin esaretinde yaşamış, Çin esaretinden kurtulmak için birçok kez ayaklanmışlardır. (En önemlisi Kürşat ayaklanmasıdır)
Kutluk, 682’de bağımsızlığı kazanarak ilteris unvanı ile kağan ilan edilmiştir.
Bu dönemde devletin merkezi Ötüken’den Karakurum’a taşınmıştır.
Devletin en parlak dönemi Bilge Kağan dönemidir. Bilge Kağan’a kardeşi Kültigin ve ünlü Vezir Tonyukuk yardımcı olmuştur.
Uygur, Basmil ve Karluklar tarafından yıkılmıştır.
Türk tarih ve edebiyatının ilk yazılı örnekleri kabul edilen Orhun Yazıtları bu döneme aittir.
Kapgan Kağan Dönemi’nde Orta Asya Türk birliği büyük ölçüde tamamlanmıştır.
İlk posta teşkilatı bu dönemde kurulmuştur. (askeri nitelikli)

Uygur Devleti (744-840)

Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından Ötüken’de kurulmuştur.
Daha sonra başkent Karabalasagun’a (Ordu Balık(g)) taşınmıştır.
En güçlü dönem Moyen-Çur Kağan dönemidir.
Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devletidir.
ilk Türk şehri Ordubalıg şehri kurulmuştur.
Tarım ekonomisine geçen ilk Türk devletidir.
Din değiştiren ilk Türk devletidir. (Maniheizm)

Not : Maniheizm et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için savaşçı yetenekleri azalmıştır.

Matbaayı (hareketli harf sistemi) ve kağıdı ilk kullanan Türkler Uygurlardır.

(Çinlilerden aldılar)

İkinci Türk alfabesi 18 harfli Uygur alfabesidir.
İlk mimari eserler (ev, tapınak vb.) bu dönemde yapılmıştır.
Minyatür ve çiniciliğin öncüleri Uygurlar’dır.
Kamdu denilen bez ve çav denilen kağıt paralar kullanmışlardır.
Töre denilen hukuk kurallarını yazılı hale getirmişlerdir.
Orta oyunu ilk kez Uygurlarda başlamıştır.
Kırgızlar tarafından yıkıldılar (Kırgizlarıda Moğollar yıktı)
Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynadılar

Bulgarlar

Avrupa Hun Devleti’nin yıkılmasının ardından Karadenizin kuzeyindeki Hunlar çeşitli Türk boylarıyla birleşerek Bulgar adını aldılar.
Göktürk Devletinin yıkılmasının ardından Büyük Bulgar devleti kuruldu.
Hazarların baskısı sonucu devlet yıkılınca Bulgarların bir kısmı tuna boylarına gelerek Tuna Bulgarları devletini kurdular.
Hristiyanlığı kabul eden Tuna Bulgarları nüfus olarak az oldukları için Slavların arasında asimile olarak Türklüklerini yitirmişlerdir.
Bulgarların bir kısmı başlangıçta Hazar Hakanliğına bağlı kalmışlar. Ancak bu devletin yıkılması üzerine bağımsız olmuşlar ve İtil (Volga) Bulgar Devleti’ni kurmuşlardır.
İslamiyet’i kabul eden bu Türk devleti bazı araştırmacılar tarafından ilk Müslüman Türk devleti olarak kabul edilir.

Macarlar

Fin-Ogur ve On-ogur kabilelerinin kaynaşmaları sonucu Macarlar oluşmuştur.
Avar ve Sibirlerin baskıları sonucu göç ederek adlarını verdikleri bugünkü Macaristan’a yerleşmişlerdir. (896)
Konar-göçer bir yaşam tarzına sahip olan Macarlar XI. yüzyılda Hristiyanlığı kabul ederek Türklük özelliklerini yitirmişlerdir.

Avarlar

4. yüzyılın sonunda bugünkü Moğolistan’da devlet kurmuşlardır.
Orta Asya’da kurdukları bu devlete Göktürkler son verince(552) Kafkaslar üzerinden Tuna boylarına geçen
Avarlar, Orta Avrupada büyük bir devlet kurmuşlardır (562).
İstanbul’u kuşatan ilk Türk Devleti’dir.(Sasanilerle birlikte 619 ve 626 yıllarında iki kez kuşatmış ancak sonuç alamamışlardır).
Orta Avrupa devletleri üzerinde kültürel izler bırakan Avarlar, Slavları ve Rusları ordu düzeni ve devlet teşkilatı alanlarında etkilemişlerdir.
Üzengi kullanımı Avarlarla birlikte ortaya çıkmıştır.
Hristiyanlığı kabul eden Avarlar bir müddet sonra Türklük özelliklerini kaybederek Slavlaşmışlardır.

İskitler (Sakalar)

Tarihte bilinen ilk Türk topluluğudur.
Atı İlk evcilleştiren ve at koşum takımlarını ilk oluşturan lskitlerdir.
Türk sanatına hayvan üslubunu kazandırmışlardır.
Kuyumculukta oldukça gelişmişlerdir.
Bilinen en ünlü hükümdarları Alper Tunga’dır.
Alper Tunga (en eski Türk destanı) ve Şu Destanı bu döneme aittir.
Tomris adlı bir kadın yöneticileri vardır. (Bilinen ilk Türk kadın yönetici)

Oğuzlar (Uzlar)

Göktürk devletlerinin egemenliğinde yaşayan Oğuzlar Uygur devleti yıkılınca onların egemenliğine girdiler.
Kırgızlar, Uygurlara son verince de batıya göç ettiler.
XI. yüzyılda Tuna nehrini geçerek Balkanlara gelen Oğuzlar burada devlet kuramamış Bizans ordusunda görev almışlardır.
Hristiyanlığı kabul etmiş ve Türklük özelliklerini yitirmişlerdir.
Siyasi varlıklarını kaybeden Oğuzlar Romanya civarına yerleşmişlerdir.
(Bugünkü Gagavuzlar bunların torunlarıdır.)
Seyhun bölgesinde kalan Oğuzlar Oğuz Yabgu Devleti’ni kurmuş ve X. yüzyılda İslamiyet’i kabul etmişlerdir.
Tarihte en etkin rol oynayan bu Türk boyu Selçuklu ve Osmanlı devletleri gibi birçok devletin kurulmasını sağlamıştır.

Peçenekler

Talas savaşından sonra baskılar sonucu önce Volga boylarına ardından da Karadeniz’in kuzeyine gelmişlerdir.
Macarları göçe zorlayıp bu bölgeye yerleşerek Rusların güneye inmelerini önlemişlerdir.
XI. yüzyılda Balkanlara gelerek Bizans ordusunda yer almışlardır.
Hristiyanlığı kabul edip Türklüklerini yitirmişlerdir.
Malazgirt Savaşı’nda Bizans Ordusundaki peçenek kuvvetleri Selçuklu tarafına geçerek savaşın sonucunu etkilemişlerdir.

Kırgızlar

Uygurları yıkarak 840 yılında bağımsız bir devlet kurmuşlardır.
Moğollara yenilerek Ötüken bölgesinin Moğollara geçmesine neden olmuşlar ve bölge bir daha Türk hakimiyetine girememiştir.
XIl. yüzyılda Cengiz Han’ın egemenliğine girmişlerdir.
XIX. yüzyılda Rus hakimiyetine giren Kırgızlar Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsız Kırgızistan Cumhuriyetini kurmuşlardır.
Dünyanın en uzun destanı kabul edilen Manas Destanı bu döneme .aittir

Kıpçaklar (Kumanlar)

Balkaş Gölü civarında iken Moğol Karahitayların baskısıyla göç ederek Doğu Avrupa’ya yerleşmişlerdir.
Rus prenslikleriyle mücadele ettiler. Bu mücadele Rusların meşhur igor destanına da yansımıştır.
Bir kısmı Macaristan’a giderek Hristiyanlığı kabul etmiş, bir kısmı da Altın ordu devletinin hizmetine girerek bu devletin Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.
Mısır’a giden Kıpçaklar, Eyyubi ve Memlük ordularının temelini oluşturmuşlardır.
Dede Korkut hikayelerinde Oğuzlarla Kıpçakların mücadelesi anlatılmaktadır.
Codex cumaninicus isimli sözlüğü yazmışlardır.

Hazarlar

Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslarda kurulmuş bir Türk Hakanlığıdır.
Museviliği kabul eden ilk ve tek Türk devletidir.
Hz. Osman döneminde Hazarlarla Müslümanlar ilk kez karşılaştılar.
Hazar Denizi’ne adını vermişlerdir.
Birçok din ve tapınak bir arada yaşamış, bölgede huzur ve güvenlik sağlanmış ve bu dönem Hazar barış çağı olarak adlandırılmıştır.
Rus prenslikleri Hazarların devlet ve ordu teşkilatını örnek alarak güçlenmiş ve X. Yüzyılda Hazar hakimiyetine son vermişlerdir.

Karluklar

Tarihte İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu olarak bilinmektedir.
Göktürk ve Uygur hakimiyetinde yaşayan Karluklar daha sonra Türgiş hakimiyetine son vererek Talas Nehri civarında bir devlet kurmuşlardır.
Uygur ve Türgişlerin başlattığı şehirleşme geliştirilerek devam ettirilmiştir.
Talas Savaşı’nda Müslümanların yanında yer alarak Çinlilerin yenilmesinde rol oynamışlardır.
Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman Türk topluluğudur.
Orta Asya’da kurulan ilk Türk İslam devleti Karahanlıların kuruluşunda rol oynamışlardır.

Türgişler

Göktürk hakimiyeti altında Talas ırmağı civarında yaşamışlardır.
Türgiş hakanı Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hakanıdır.
Göktürklere karşı mücadele ederek bağımsız olmuşlardır.(717)
Emevilerle mücadele ederek Orta Asya’nın Arapların eline geçmesini önlemişlerdir.
Türk şehirleşmesine önemli katkıları olmuştur.

Sabarlar (Siirler)

Asya Hunlarının hakimiyetinde lsık Gölü civarında yaşarken Avar baskısı sonucu Ural Altay bölgesine yerleşmişlerdir.
Doğu Avrupada Sasanilerle birleşerek Bizans’a karşı mücadele etmişlerdir.
Bugünkü Sibirya, adını bir müddet Göktürk ardından Hazar hakimiyetinde yaşayan Sabarlardan almıştır.

Sponsorlu Bağlantılar